Ο Β. Μπογιατζής στη βιβλιοκρισία του (2010) για το βιβλίο του Γ. Ευαγγελόπουλου [Καστοριάδης και σύγχρονη πολιτική θεωρία. Αθήνα, Ευρασία 2009, 121 σελίδες] σημειώνει:
Το επιχείρημα του Ευαγγελόπουλου όσον αφορά τη σχέση του Καστοριάδη με την άμεση δημοκρατία, μπορεί να ανασυγκροτηθεί ως εξής: η καστοριαδική θεώρηση δεν είναι απαλλαγμένη από τις φιλελεύθερες αντιλήψεις στις οποίες ασκεί κριτική· όπως ο πολιτικός φιλελευθερισμός υποστηρίζει ότι αφ’ ης στιγμής οι άνθρωποι αφεθούν να δράσουν ελεύθερα με βάση τον Λόγο τους, θα επιλυθεί ικανοποιητικά το πολιτικό ζήτημα, έτσι τη σκέψη του Καστοριάδη διατρέχει η πεποίθηση ότι αρκεί η άμεση έκφραση της πολιτικής βούλησης των ανθρώπων για την επίλυση της πολιτικής προβληματικής […]
Το συμπέρασμα που συνάγει ο Ευαγγελόπουλος από το πρώτο τμήμα της εργασίας του είναι ότι η κοινοβουλευτική δημοκρατία χρήζει υπεράσπισης, λόγω του ότι (α) δεν έχει εξαντλήσει τα περιθώρια περαιτέρω διεύρυνσής της, και (β) δεν είναι σαφές τι καλύτερο μπορεί να την αντικαταστήσει αν καταργηθεί αντί να εμπλουτιστεί […]
Ο Καστοριάδης, επίσης, εντάσσεται εύστοχα στον κατά Βάγκνερ «ρεπουμπλικανικό φιλελευθερισμό» των Χάννα Άρεντ και Κλοντ Λεφόρ και υπογραμμίζεται η σημασία που κι οι τρεις αποδίδουν στην έννοια της επανάστασης. Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι η φιλελεύθερη και η δημοκρατική αφήγηση προκρίνουν την επανάσταση, όταν ατομικές ελευθερίες και δημοκρατικά δικαιώματα καταπατώνται, την υποβαθμίζουν, όμως, μόλις αυτά επιτευχθούν, ενώ εκδοχές της (νεο)μαρξιστικής αφήγησης την εκλαμβάνουν ως ενδεδειγμένη θεραπεία κάθε προβληματικής κατάστασης. Τόσο ο ρεπουμπλικανικός φιλελευθερισμός όσο και ο Καστοριάδης υπογραμμίζουν την καταστατική για την πολιτική νεωτερικότητα σημασία της επανάστασης, ως μορφής συλλογικής συνειδητής δράσης για τη δημιουργία ενός κοινού κόσμου και μιας ποιοτικά ανώτερης από την υπάρχουσα μορφής πολιτικής οργάνωσης. Με άλλα λόγια, η επανάσταση αποβλέπει σε μετασχηματισμό των φαντασιακών σημασιών κι όχι απλώς σε μια θεσμική επαναδιευθέτηση που δεν θίγει τις κεντρικές βιοθεωρητικές νοηματοδοτήσεις. […]
[Η] θέση του Καστοριάδη για τη σύγχρονη τεχνολογία …δεν φαίνεται να έχει προσελκύσει επαρκώς την προσοχή των μελετητών [… Το] πλαίσιο μελέτης της καστοριαδικής οικειοποίησης της τεχνολογίας … αποδεικνύεται ιδιαίτερα πλούσιο […] επισημαίνοντας ότι στις τεχνικές λύσεις ενσαρκώνεται η κοινωνική θέσμιση […]
Αντί επιλόγου: το καινούργιο στοιχείο που εισφέρει ο Ευαγγελόπουλος στις μελέτες περί τον Καστοριάδη είναι ότι καταδεικνύει τη συνάφεια της σκέψης του φιλοσόφου με τις σύγχρονες εκδοχές του –ρεπουμπλικανικού κυρίως– φιλελευθερισμού, υπογραμμίζοντας πώς μπορεί να ωφεληθεί από αυτή τη συνάφεια η σύγχρονη κοινοβουλευτική δημοκρατία.
βιβλιοθηκη herrk 
η καστοριαδική θεώρηση δεν είναι απαλλαγμένη από τις φιλελεύθερες αντιλήψεις στις οποίες ασκεί κριτική· όπως ο πολιτικός φιλελευθερισμός υποστηρίζει ότι αφ’ ης στιγμής οι άνθρωποι αφεθούν να δράσουν ελεύθερα με βάση τον Λόγο τους, θα επιλυθεί ικανοποιητικά το πολιτικό ζήτημα, έτσι τη σκέψη του Καστοριάδη διατρέχει η πεποίθηση ότι αρκεί η άμεση έκφραση της πολιτικής βούλησης των ανθρώπων για την επίλυση της πολιτικής προβληματικής
δεν νομίζω ότι υπάρχει τέτοια πεποίθηση στη σκέψη του καστοριάδη, αλλιώς δε θα αναφερόταν στην «τραγικότητα του ατόμου», της αθηναϊκής δημοκρατίας κ.λπ. και στην ανυπαρξία αντικειμενικής εγγύησης από την δημοκρατία
Θα επανέλθω με παράθεμα του βιβλιοκρινόμενου μετά τις γιορτές, να δούμε πώς ακριβώς το θέτει.
Λοιπόν, έχεις δίκιο – ή τουλάχιστον συμφωνείς με τον συγγραφέα:
Ο Ευαγγελόπουλος αναφέρει όντως την παραπάνω άποψη αλλά για να την καταπολεμήσει. Ο Καστοριάδης, λέει, δεν υπερασπίζεται την άμεση δημοκρατία ως μορφή πολιτεύματος που επιλύει άπαξ και διά παντός το πολιτικό πρόβλημα. Η ανωτερότητά της, σύμφωνα με τον Κ., συνεχίζει ο Ε., έγκειται στο ότι είναι πολύ προτιμότερο να μετανοείς για λάθη που έχεις κάνει εσύ, παρά να υφίστασαι τις συνέπειες λανθασμένων αποφάσεων που έλαβαν άλλοι.
Καλησπέρα.
Σας «ανακάλυψα» καθυστερημένα και θα ήθελα να κάνω μια μικρή διευκρίνιση: απόλυτα σωστά τα σχόλια τα δικά σας και του σχολιαστή σας (Γιάννης), εφόσον αναφέρονται στις σελίδες 60-62 του βιβλίου του Ευαγγελόπουλου. Εντούτοις, η συγκεκριμένη μου κρίση αφορά στο πρώτο τμήμα του βιβλίου (σ.σ. 26-33) και στηρίζεται άμεσα στην άποψη του συγγραφέα, όπως διατυπώνεται στη σ. 30 και έμμεσα στην αντιπαραβολή των απόψεων Καστοριάδη-Λεφόρ ως προς το ζήτημα της αποτίμησης των εργατικών συμβουλίων κατά την Ουγγρική Επανάσταση του 1956. Σε κάθε περίπτωση, η διατύπωσή μου είναι απόλυτη/δογματική: θα ήταν ορθότερο να αναφερθεί ότι η σκέψη του Καστοριάδη δεν είναι ολότελα απαλλαγμένη από την πεποίθηση στην οποία αναφέρομαι. Κι αυτό -παρά τις αναφορές στην τραγικότητα, που εύστοχα επισημαίνει ο Γιάννης- διαφαίνεται και στον χαρακτηρισμό των σύγχρονων δημοκρατιών ως «φιλελεύθερων ολιγαρχιών» και στην θετική αποτίμηση χωρίς επιφυλάξεις ποικίλων μορφών αμεσότητας (βλ. διαμάχη με Λεφόρ στο θέμα των συμβουλίων) και, τέλος, στη σαφή προτίμηση της αρχαίας έναντι της σύγχρονης -χονδρικά μιλώντας- δημοκρατίας. Για μια τέτοια ενδιαφέρουσα συζήτηση, παραπέμπω εδώ: http://www.lsa.umich.edu/UMICH/modgreek/Home/_TOPNAV_WTGC/Lectures%20at%20U-M/Karagiannis_Democracy.pdf
Με εκτίμηση,
Βασίλης Μπογιατζής
Καλημέρα Β. Μπ. κι ευχαριστώ για το σχόλιο.
Πράγματι, στη σ. 30 ο Ευαγγελόπουλος ισχυρίζεται ότι τις καστοριαδικές προτάσεις τις διέπει διαδικασιοκρατική αντίληψη ενώ στη σ. 60 λέει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να υποστηριχθεί αλλά μάλλον δεν ισχύει.
Ισως ερμηνεύω λάθος και τους δύο, έχω πάντως την εντύπωση ότι έγνοια τόσο του βιβλιοκρινόμενου όσο και του βιβλιοκριτή είναι να αναδειχθεί κάποια συμβατότητα της καστοριαδικής σκέψης με τις δυτικές δημοκρατίες ώστε να επιτευχθεί το μπόλιασμα των τελευταίων με αμεσοδημοκρατικά στοιχεία.
Καλησπέρα κι από μένα κι ευχαριστώ για το σχόλιο.
Να πω δυο πράγματα για το δεύτερο σκέλος του, να μην κάνω και κατάχρηση χώρου. Νομίζω ότι ο Ευαγγελόπουλος –αν τον διαβάζω σωστά και χωρίς βέβαια να μιλώ εν ονόματί του– είναι σαφής και τονίζει ρητά ότι τέτοια συμβατότητα υπάρχει (πολύ δε μεγαλύτερη με όψεις της σύγχρονης πολιτικής θεωρίας οι οποίες έχουν δημοκρατικό πρόσημο), με αποτέλεσμα να είναι δυνατή η αξιοποίηση στοιχείων του καστοριαδικού στοχασμού για την αντιμετώπιση υπαρκτών παθογενειών των σύγχρονων δυτικών δημοκρατιών –οι οποίες θεωρούνται τέτοιες και όχι «φιλελεύθερες ολιγαρχίες» ή ό, τι άλλο το οποίο αμφισβητεί τον δημοκρατικό χαρακτήρα τους. Οι όποιες επιφυλάξεις μου για το εν λόγω «πρόγραμμα» είναι κατατεθειμένες στη βιβλιοκριτική μου και δεν έχει νόημα να επαναφερθούν εδώ, έστω και συνοπτικά.
Σε ό, τι με αφορά, θεωρώ πως το δίλημμα (καλή) άμεση δημοκρατία – (κακή) αντιπροσωπευτική δημοκρατία είναι απλουστευτικό, παραπλανητικό και ανιστορικό συνάμα: μια ιστορικο-κοινωνιολογική πραγμάτευση του θέματος θα αναδείκνυε πολυπλοκότητες οι οποίες θα έφερναν σε εξαιρετικά δυσχερή θέση τόσο τους θιασώτες της ουσιοκρατικής προσέγγισης της πρώτης, όσο και εκείνους που θεωρούν τη (ή μια εκδοχή της) δεύτερη(ς) πέρας της ιστορικής πορείας. Επιπλέον, και στη γραμμή του άρθρου που επισυνάπτω στο προηγούμενο σχόλιο, είναι νομίζω εξαιρετικά δύσκολο να θεωρηθούν οι σύγχρονες δημοκρατίες «φαινόμενο απλής πρόσοψης» (όπως έλεγαν οι Χορκχάϊμερ-Αντόρνο) –και για να το «εκχυδαΐσω»: θα ήμουν σε πολύ δυσάρεστη θέση να ακούω τους εδώ Σύρους πρόσφυγες να ζητούν συμπαράσταση στη δημοκρατική τους εξέγερση και την ίδια στιγμή να δέχομαι, όπως λέει ο Αμβρόσιος, ότι «έχουμε χούντα με κοινοβουλευτικό μανδύα»–, όπως και υπόδειγμα δημοκρατίας, γιατί αυτό θα σήμαινε ότι δεν λαμβάνονται υπόψη καταπατημένα δικαιώματα και βιωμένες ανισότητες όσων θίγονται από όψεις της υπάρχουσας θέσμισης. Αν λοιπόν, στην κατεύθυνση της «θεραπείας» των αποτυχιών της δημοκρατίας όψεις της καστοριαδικής σκέψης μπορούν –και πράγματι μπορούν– να χρησιμοποιηθούν, τότε αυτό χρειάζεται να διεκδικηθεί: η αντιπροσώπευση ενέχει τον κίνδυνο της κατάχρησης και του σφετερισμού. δεν είμαι σίγουρος κατά πόσο η ουσιακή πρόσληψη ενός άνευ εσωτερικών αντιφάσεων δήμου είναι η απάντηση σε αυτούς τους κινδύνους. Μάλλον, η ενίσχυση του αμοιβαίου ελέγχου στα πλαίσια του ανταγωνιστικού παιχνιδιού πολιτών-πολιτικών μου φαίνεται προσφορότερη λύση: και οι επ’ αυτού προτάσεις του Καστοριάδη μου φαίνονται εδώ –όχι δίχως επιφυλάξεις– πολύτιμες.
Τελικά δεν απέφυγα την κατάχρηση του χώρου, ούτως ή άλλως μένουν πολλά να διευκρινιστούν.
Με εκτίμηση,
Βασίλης Μπογιατζής
Πράγματι, πολλά μένουν να διευκρινιστούν. Επειδή όμως το θέμα δεν έχει μόνο θεωρητικό αλλά και πολιτικό ενδιαφέρον, ίσως μπορούσαμε να διοργανώσουμε μια ημι-δημόσια συζήτηση με σας, τον Ευαγγελόπουλο και άλλους. Αν έχετε καιρό και όρεξη, επικοινωνήστε: herrkstories παπάκι yahoo.com
Αρκετά καθυστερημένο αυτό το σχόλιο. Ωστόσο, δε θυμάμαι αν ο Καστοριάδης έχει ή δεν εχει «προσφέρει», ρητά ή έμμεσα, τις ιδέες του για άμεση δημοκρατία ως γιατρειά ή συμπλήρωση της σημερινής έμμεσης δημοκρατίας. Οπωσδήποτε, έχει εντοπίσει βασικές και μεγάλες διαφορές μεταξύ αρχαίας και σύγχρονης δημοκρατίας. Αλλά η φιλοδυτική του οπτική (π.χ. στον πόλεμο στο Ιράκ) εναντίον κάθε μη δυτικού=ετερόνομου (δεν αναφέρει ως αυτόνομη καμμιά μορφή πολιτικής οργάνωσης εκτός Δύσης) και το ότι προφανώς θεωρεί ότι στη Δύση υπάρχει η δυνατότητα για αυτονομία δεν συνεπάγεται αποδοχή κάθε δυτικού πολιτικού τρόπου οργάνωσης ως αυτόνομου ή ως δυνάμενου να σχετιστεί με την αυτονομία
Αυτό είναι καρτελάκι σκέψης [:-)] δεν είναι απάντηση σε κάποιο χωρίο εκ των ανωτέρω ή κάνω λάθος;